Lezing: Naar Harlingen in de oorlog

De afgelopen jaren heeft Meike Jongejan zich als historica en schrijfster verdiept in Friesland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Regelmatig krijgt Meike vragen naar aanleiding van haar onderzoek. Vaak zijn het mensen die zich verdiepen in hun familiegeschiedenis, maar ook heeft ze speurwerk verricht voor een uitkeringsinstantie voor oorlogsslachtoffers om het verhaal achter een uitkeringsaanvraag te controleren en te staven aan namenlijsten en reisgegevens. Meike: “Tijdens mijn werk valt het me keer op keer op hoe belangrijk de Tweede Wereldoorlog nog altijd is. Bij veel mensen hebben gebeurtenissen van toen een onuitwisbare indruk achtergelaten die de rest van hun leven beïnvloed hebben.”

Een gebeurtenis die indruk heeft gemaakt zijn de evacuaties binnen Nederland. Vooral tijdens het laatste oorlogsjaar stromen mensen uit Limburg, Brabant en de Betuwe naar Friesland. Zij worden gedwongen geëvacueerd door de overheid. In eerste instantie om ze te beschermen tegen het oorlogsgeweld in deze gebieden. In de praktijk is de evacuatie natuurlijk ook een mooie bescherming tegen sabotage achter de linies. Voor veel evacués is het een grote teleurstelling om zo dicht bij de bevrijding van huis en haard verdreven te worden. De evacuaties raken niet alleen de mensen die moeten vertrekken, maar ook de mensen die hen opvangen in Friesland. Er is weliswaar geen honger zoals in de Randstad, maar ook hier zijn tekorten. Sommige dorpen verdubbelen in omvang waardoor alles wat er nog is met veel meer mensen gedeeld moet worden.

Ook in Harlingen is de komst van de evacués merkbaar. De stad is geen officieel vluchtoord. Sterker nog, door de ligging aan zee is Harlingen onderdeel van de verdedigingslinie. Hierdoor bestaat tijdens de hele oorlog de dreiging dat in geval van een aanval heel Harlingen en omgeving geëvacueerd moet worden. De plannen hiervoor liggen al in 1942 klaar. Wel is Harlingen een zogenaamde doorvoergemeente. Dit betekent dat groepen evacués aankomen in de stad en daar een paar dagen opgevangen worden. Hier vandaan worden ze vervolgens verdeeld over dorpen in de omgeving, waar ze definitief opgevangen worden. Ondanks het feit dat Harlingen geen officieel vluchtoord is, zijn er in 1943 toch al 96 geregistreerde vluchtelingen en evacués in Harlingen. Tijdens de daarop volgende jaren groeit dit aantal tot een paar honderd. Lijsten uit het gemeentearchief laten zien waar deze mensen ondergebracht zijn in de stad.

Niet alleen evacués komen naar Friesland. Ook mensen op de vlucht voor honger en/of oorlogsgeweld en zogenaamde bleekneusjes komen naar deze relatief ‘rustige’ provincie. Bleekneusjes zijn kinderen uit de door honger getroffen gebieden die naar de boeren gestuurd werden om aan te sterken. Als havenstad speelt Harlingen een belangrijke rol bij deze kindertransporten. Zeker in de laatste maanden van de oorlog komen schepen vol kinderen uit de Randstad naar Friesland. Een aantal hiervan legt aan in Harlingen, waarna de kinderen verder over de provincie verspreid worden.

Naast de zichtbare toestroom van mensen komen ook onderduikers in Harlingen terecht. Het merendeel hiervan zijn jongens en mannen die niet willen werken in Duitsland of graven in Drenthe, de zogenaamde Arbeitseinzatz. Sommige onderduikers komen uit de stad zelf. Er zijn er zelfs die onderduiken in hun eigen huis. Anderen komen uit heel Nederland. Tussen deze onderduikers zit ook een aantal joodse onderduikers die op deze manier veilig de oorlog overleven. Harlingse joden horen niet tot de onderduikers. Zij zijn weggevoerd en slechts een van hen overleeft de oorlog.

Wie meer wil weten over deze en andere onderwerpen is zondag 14 april van harte welkom in het Hannemahuis, Voorstraat 56, 8861 BM Harlingen. Aanvang 14:00 uur, entree 5 euro inclusief koffie en thee. Aanmelden kan via Hannemahuis, centrum voor Harlinger cultuur en historie via 0517-413658.