Hoge Luchten, schatten uit het Rijks in museum het Hannemahuis

Nicolaas Baur, Schaatswedstrijd voor vrouwen, 1809, Rijksmuseum.

Bij ‘lucht’ gaat de eerste gedachte misschien uit naar wolkenformaties of een strak blauwe lucht boven het open landschap. In deze expositie ligt de nadruk op lucht boven steden, maar ook de lucht ín de steden. Stadslucht maakt vrij. Het schilderij van een schaatswedstrijd voor vrouwen door Nicolaas Baur dat als campagnebeeld dient, is hiervan een sprekend voorbeeld. Een schaatswedstrijd voor vrouwen in Leeuwarden was 200 jaar geleden heel bevrijdend. Het voelen van lucht geeft een gevoel van vrijheid en dat vormt een belangrijk onderdeel van de identiteit van Nederland. Denk maar aan persvrijheid, vrijheid van godsdienst, enzovoort.

Veel schilders gebruikten graag de kenmerkende, Nederlandse wolkenluchten in hun landschappen en stadsgezichten. Naadloos gaat het land over in de lucht en soms zegt de kleur van de lucht iets over het moment van de dag dat is vastgelegd. Ook het jaargetijde is af en toe duidelijk, zoals de ijle winterlucht boven de schaatswedstrijd uit 1809 van Nicolaas Baur, of de nazomer in Enkhuizen op het schilderij van Cornelis Springer uit 1868.

Verborgen parels

De schilderijenverzameling van het Rijksmuseum is van hoge kwaliteit en ook heel omvangrijk. Het Rijks kan onmogelijk alle werken zelf tonen, maar krijgt hulp van de vijf stadsmusea van Harlingen, Zutphen, Bergen op Zoom, Gouda en Hoorn. Zo zijn prachtige verborgen parels toch zichtbaar.

Te zien zijn een levendig ijsgezicht van Barend Avercamp, weidse riviergezichten van Jan van Goyen, een zonovergoten stadspoort van Jan Weissenbruch en het sferische maanlicht dat door de wolken schijnt van Johan Barthold Jongkind. In het overzicht mogen namen niet ontbreken als G.H. Breitner, Cornelis Springer, Matthijs Maris en zijn broer Jacob, die met zelfs vijf schilderijen aanwezig is.

Op veel schilderijen zijn gebouwen afgebeeld die bijdroegen aan de lucht die de stadsbewoners konden voelen in hun dagelijks leven. Stadspoorten en -wallen boden veiligheid aan de bewoners van bijvoorbeeld Harlingen, Leeuwarden, Franeker, Amsterdam en Delft. Ook de stadhuizen van Amsterdam, Harlingen en Dordrecht zijn afgebeeld. Daar voelde men de politieke en bestuurlijke lucht/vrijheid. De vele kerken die op de stadsgezichten zijn te zien, illustreren het gegeven dat de bewoners een eigen geloofsovertuiging mochten hebben. Op veel schilderijen zijn de stadsbewoners van weleer afgebeeld, waardoor levendige taferelen ontstaan.

Door met deze ogen naar de schilderijen te kijken, krijgen ze een extra laag. Ze dragen bij aan het beeld van de Nederlandse identiteit. Boven alle steden zijn prachtige wolkenluchten geschilderd, dus ook liefhebbers daarvan komen uiteraard aan hun trekken.

Samenwerking

Bij de expositie verschijnt de catalogus ‘Hoge Luchten’ waarin alle schilderijen zijn beschreven en afgebeeld. Interviews met de zes burgemeesters van de steden waar de musea gevestigd zijn, geven de visie van deze eerste burgers op hun stad. Zo gaat Femke Halsema bijvoorbeeld in op de vraag welk kenmerk zij het belangrijkste vindt voor het vrijheidslievende karakter van Amsterdam. Vijf stadshistorici schreven verhalen voor de catalogus waarin het thema ‘vrijheid’ centraal staat.

Martin en Inge Riebeek zullen op straat willekeurige Harlingers interviewen en hen vragen naar hun beleving van vrijheid. Een selectie van de interviews is te zien op een film in de expositie in het Hannemahuis. In samenwerking met de Harlinger Galerie de Vis zijn in de museumtuin van het Hannemahuis beelden geplaatst die een relatie hebben met het thema lucht. De kunstenaars zijn Gonda van der Zwaag, Jacqueline van der Laan en Marina van der Kooi.

Het Rijksmuseum en de Stichting De Vijf Samenwerkende Musea in Nederland (M5) (Westfries Museum (Hoorn), Stedelijk Museum Zutphen, Museum het Markiezenhof (Bergen op Zoom), Museum Gouda en Gemeentemuseum het Hannemahuis) zijn in 2017 een samenwerking voor acht jaar aangegaan voor een ambitieuze reeks reizende tentoonstellingen. De vier elementen aarde, water, lucht en vuur staan hierin centraal. De elementen aarde en water zijn inmiddels de revue gepasseerd, lucht is nu aan de beurt. Vuur zal in 2023 volgen.

Meer informatie op www.schattenuithetrijks.nl en www.hannemahuis.nl.